Otwarcie i ogłoszenie testamentu - jak wyglądają procedury.

Autor: Irena Goźlińska - prawnik Prawowity.pl

Otwarcie i ogłoszenie testamentu - czyli jak wygląda rozpoczęcie procedury dziedziczenia na podstawie testamentu.

Testament jako czynność prawna sporządzona na wypadek śmierci testatora / spadkodawcy nie wywiera żadnych skutków prawnych do momentu jego śmierci. W związku, z czym zarówno fakt jego istnienia jak i treść nie powodują potrzeby powiadamiania innych na jego temat, a to także dlatego, że testament w każdej chwili może zostać odwołany w części lub w całości przez spadkodawcę / testatora. Jednakże z chwilą śmieci testatora / spadkodawcy, cała sytuacja prawna ulega zmianie, mianowicie:

• Po pierwsze: następuje brak możliwości odwołania testamentu (w części lub w całości) przez spadkodawcę;
• Po drugie: testament od tej chwili wywiera skutki prawne m.in. wobec spadkobierców;
• Po trzecie: ujawniona zostaje treść testamentu oraz sam fakt jego sporządzenia, czemu właśnie ma posłużyć instytucja prawna - ogłoszenia testamentu z art. 646 – 654 k.p.c.

Należy podkreślić, iż wszelkie procedury związane z instytucją otwarcia i ogłoszenia testamentu - są dokonywane przez notariusza lub sąd spadku. Zgodnie z art. 628 k.p.c. przez sąd spadku rozumiemy:

• Po pierwsze: sąd ostatniego miejsca zamieszkania spadkodawcy, a gdy nie da się go ustalić w Polsce to;
• Po drugie: sąd miejsca, gdzie znajduje się majątek spadkodawcy albo choć część majątku spadkowego;
• Po trzecie: w wyniku braku powyżej wymienionych podstaw to sąd rejonowy dla m.st. Warszawy spełnia rolę sądu spadku.

Wszelkie czynności proceduralne związane z ogłoszeniem testamentu należy rozpocząć od obowiązku zawartego w art. 946 k.p.c.. Zgodnie, z którą osoba będąca w posiadaniu testamentu oraz po powzięciu informacji na temat śmierci spadkodawcy ma obowiązek złożyć testament w sądzie spadku. Jednak może dojść do zwolnienia tej osoby z tego obowiązku. Mianowicie następuje, to gdy wcześniej testament dostarczyła notariuszowi, i to z kolei na notariuszu spoczywa obowiązek złożenia testamentu w sądzie spadku. Tego rodzaju pogląd prezentuje Sąd Najwyższy, w podjętej przez niego Uchwale Sądu Najwyższego z 25 czerwca 2003 roku, III CZP 14/03, gdzie stwierdza, że obowiązek z art. 646 § 1 k.p.c. rozszerza się również na notariusza i dotyczy każdego testamentu nawet tego, który został odwołany.

W przypadku osób uchylających się od powyższego obowiązku i to w sposób bezzasadny – mogą zostać powołane do odpowiedzialności w wyniku powstałych z tego powodu szkód. Pociągnięcie takich osób do odpowiedzialności może przybrać formę nałożonej przez sąd spadku kary grzywny (art. 646 § 2 k.p.c.).

Przepisy k.p.c. przewidują również możliwość przeprowadzenia czynności w celu ujawnienia istnienia oraz miejsca testamentu. W tym przedmiocie sąd ma prawo nakazać do złożenia oświadczenia (art. 647 k.p.c.). Po odebraniu tego rodzaju oświadczenia od osoby, która jest w posiadaniu testamentu – sąd po uzyskaniu wcześniejszej informacji na ten temat wydaje nakaz złożenia testamentu przez tą osobę i to w wyznaczonym terminie (art. 648 § 1 k.p.c.).

Zgodnie z art. 649 § 1 k.p.c. gdy sąd lub notariusz są w posiadaniu dowodu potwierdzające śmierć spadkodawcy (Np. akt zgonu, prawomocne postanowienie sądu w spr. o stwierdzenie zgonu albo uznanie za zmarłego), dokonują czynności otwarcia oraz ogłoszenia testamentu, które polegają na odczytaniu jego treści. Jednakże należy mieć na względzie, że ogłoszenie testamentu nie ma nic wspólnego z upublicznieniem jego treści. Zarówno czynność otwarcia jak i ogłoszenia testamentu mogą zostać dokonane przez sąd spadku bez udziału potencjalnych spadkobierców, ale także bez ich zawiadomienia o dokonywanej czynności. Wynika to z faktu, iż instytucja otwarcia i ogłoszenia testamentu dokonywane przez sąd - ma jedynie na celu potwierdzenia samego faktu złożenia testamentu i stwierdzenia jego cech oraz stanu - co ma charakter urzędowy.

W przypadku, gdy po jednym spadkodawcy zostało złożone kilka testamentów to wszystkie są otwierane i ogłaszane, lecz z każdym kolejnym odczytywanym testamentem, robi się wzmiankę o innych testamentach (art. 650 k.c.). Przy czynności otwarcia oraz ogłoszenia testamentu sąd nie stwierdza jego ważności. Ma to jedynie na celu ogłoszenie wszelkiego rodzaju powstałych form rozrządzeń na wypadek śmierci (Np. testament), przy czym art. 654 k.p.c. wskazuje, wprost że ma to także zastosowanie przy ogłaszaniu treści testamentu w formie ustnej.

W trakcie otwierania oraz ogłaszania treści testamentu sporządza się protokół (zgodnie z treścią art. 651 k.p.c.), w którym zamieszcza się:

• datę i stan testamentu;
• osobę, która złożyła testament;
• datę złożenia testamentu.

Natomiast na samym testamencie należy zapisać datę otwarcia i ogłoszenia testamentu. Wszystko to by testament zabezpieczyć przed uszkodzeniem, zniszczeniem bądź usunięciem, a także wypełnić ostatnią wolę testatora / spadkodawcy. Owy sporządzony protokół jest przechowywany w sądzie spadku. Jednak w przypadku dokonania otwarcia i ogłoszenia treści testamentu przez notariusza - to ma on także obowiązek zawiadomić o tym sąd spadku i to w trybie niezwłocznym, jednocześnie przesłać odpis protokołu z dokonanej czynności (art. 652 k.p.c.). Istotne jest to, że nawet po zakończeniu postępowania testament nie jest wydany osobom zainteresowanym.

Po dokonaniu otwarcia oraz ogłoszenia testamentu notariusz bądź sąd spadku w miarę swoich możliwości informuje o istnieniu testamentu jak największą ilość osób zainteresowanych, (czyli osoby, których dotyczą rozrządzenia danego testamentu – potencjalni spadkobiercy), ale także kuratora spadku oraz wykonawcę testamentu.

Podstawa prawna:

• Ustawa z dnia z dnia 23 kwietnia 1964 roku Kodeks cywilny (Dz.U. 1964 nr 16 poz. 93)
• Ustawa z dnia 27 listopada 1964 roku Kodeks postępowania cywilnego (Dz.U. 1964 nr 43 poz. 296)
  
• Uchwała Sądu Najwyższego z 25 czerwca 2003 roku, III CZP 14/03, OSN 2004, Nr 7–8, poz. 106
• A. Kawałko, J. S. Piątowski, H. Witczak, [w:] System Prawa Prywatnego Tom X Prawo Spadkowe, pod red. B. Kordasiewicz, 2009 r.